Saborna crkva u Svrljigu čuvar lokalne istorije

U svrljiškom Sabornom hramu brojne su ikone koje, pored verskog značaja, imaju veliku vrednost jer čuvaju istoriju ove varošice o kojoj nema mnogo zapisa, osim spisa o čuvenom Svrljiškom jevanđelju. Na mnogima od njih stoje imena i prezimena darodavaca, kao i njihova zanimanja, pa tako znamo ko su u varošici, recimo 1933. godine, bili doktori, seoski sveštenici, učitelji i zanatlije poput ćurčija, hlebara i drugih.

Tu su i ikone darodavaca novijeg datuma sa imenima, pa hram nesumnjivo, sa svojim arhivom i crkvenim knjigama, čuva bitan deo istorije grada o samoj strukturi stanovništva i za mnoga buduća pokolenja. Podaci o darodavcima na ikonama; foto: A. Kostić

Upravo uz pomoć darodavaca, kako to uglavnom i biva, pre skoro jednog veka počela je gradnja Saborne crkve u Svrljigu.

Od sredine dvadesetih godina prošlog veka, kada je varošica Svrljig počela da se ubrzano razvija na mestu nekadašnjeg Dervena, javila se i potreba stanovništva za izgradnjom crkve. Do tada, liturgije, molitve i ostale crkvene službe obavljane su sa tadašnjim Svrljižanima u crkvama u Crnoljevici, Niševcu i Prekonogi.

Stariji meštani govore da je na mestu današnje crkve ranije postojala mala crkvica sa pomoćnim odeljenjem, kao i zavetni krst koji je bar stotinak godina stariji od same crkve i koji se i danas nalazi u porti.

Prvi plan za izgradnju crkve u Svrljigu javio se 1925. godine kada je i zvanično "Opština varošice Svrljiga" počela da radi i tada je oformljen i Crkveni odbor na čijem je čelu bio učitelj Živojin P. Dikić. Novosagrađena crkva 1928. godine; foto: privatna arhiva A. Kostić

Već naredne, 1926. godine taj Odbor donosi odluku da se započne izgradnja mesne crkve. Zanimljiv je podatak iz jednog akta u kome se navodi da je "Crkveni odbor za građenje crkve u Svrljigu (...) rešio:

Da se još ove godine preduzme zidanje crkve da ne bi materijal koji je prikupljen propadao - stoji u aktu.

Svi su bili radi da pomognu da se izgradi crkva;foto: A. KostićNa osnovu istog akta, saznajemo da je sastanak Crkvenog odbora o početku zidanja crkve održan 4. septembra 1926. godine u tadašnjoj svrljiškoj kafani "Srpski Kralj", kao i da je, na osnovu priznanica, već krajem septembra počela izgradnja.

Zemljište za izgradnju crkve poklonio je Aleksa Ivanović iz Prekonoge, dok u knjizi "Uspon Svrljiga" autor dr Sreten Petrović izdvaja i dokument prema kome je Svetolik Milutinović iz Šljivovika "rad da proda svoj plac koji se graniči sa crkvenim placom ovdi u Svrljigu", te ga "želi ponuditi Crkvenom odboru". Ipak, nije poznato da li je taj plac i otkupljen i sjedinjen sa zemljištem koje je poklonio Aleksa Ivanović.

Osvećenje crkve cara Konstantina i carice Jelene, uz mnoštvo naroda i učenika tadašnje škole "Knez Arsen" obavljeno je u nedelju, 11. novembra 1928. godine, a osvećenje je obavio tadašnji episkop niški Dositej kome su okupljeni, po starom običaju nakon osvećenja, pocepali košulju. Prepuna porta na osvećenju crkve u novembru 1928. godine; foto: privatna arhiva A. Kostić

Otkud naziv?

Izvesni Nikola Stanković zatražio je, pronalazi dr Sreten Petrović, od Opštine Svrljig da mu se izda zvanično uverenje:

(...) o tome da se u varošici Svrljigu praznik car Konstantin i carica Jelena proslavlja kao patron mesta još od davnina, da toga dana slavi Svrljiška crkva, te da se nosi litija i pucaju prangije, kao i da su sve radnje preko celog dana zatvorene - navodi se u knjizi "Uspon Svrljiga".

Telegram namesniku sreza o osvećenju crkve; foto: privatna arhiva A. KostićIako nije jasno zbog čega je ovakvo uverenje zatraženo, ono je izdato sa potpisom tadašnjeg predsednika Opštine Milana Golubovića.

Ipak, ono što je sasvim sigurno je da je ovaj praznik bio seoska slava Šljivovika, sela odakle je doseljavanjem mahom počeo da se razvija današnji Svrljig, pa otud verovatno i naziv današnje crkve, dok se ovaj praznik takođe vezuje i za selo Okruglicu.

Pre samog osvećenja crkve u novembru 1928. godine, Sveti Arhijerejski Sinod je u septembru iste godine odobrio regulaciju parohija u Srezu svrljiškom, te je tom regulacijom obrazovana nova svrljiška parohija.

Pop Brana prvi svrljiški sveštenik

Razglednica crkve; foto: privatna arhiva A. KostićZa crkvenog namesnika Sreza svrljiškog marta 1928. godine postavljen je jerej Branislav Đorić.

U narodu poznat kao pop Brana, pre postavljenja za svrljiškog namesnika, bio je paroh crkve u Crnoljevici. Bio je oženjen Radom sa kojom je imao ćerku Bosu koja je rano umrla, a stanovali su preko puta crkve, kod trgovca Voje Nikolića.

Pop Brana službovao je u Svrljigu do 1934. godine, kada je premešten u Niš, a na njegovo mesto postavljen je paroh Živko Kostić.

Crkva danas

Poslednja obnova urađena je 2009. godine dogradnjom priprate kada se bitno menja prvobitni izgled. U novoizgrađenom delu smešta se i gorionik za sveće koji se do tada nalazio u samoj crkvi, što je uticalo čak i na oštećenje pojedinih ikona.

Obnova crkve 2009. godine; foto: arhiv CrkveOd izgradnje, crkva je, kao i ikonostas (dar Nišlije Đoke Jovanovića), bila bele boje, što se takođe menja iste godine uređenjem fasade i crkva dobija svoj današnji izgled.

Od tada su na crkvi rađene sitnije intervencije i zaštita krova, ali je u međuvremenu urađeno i pokrivanje zavetnog krsta u porti crkve, izgrađena je česma i kompletno je obnovljen parohijski dom.

Saborni hram Svetog cara Konstantina i carice Jelene u Svrljigu, inače nesumnjivo najlepši verski objekat na celoj teritoriji Svrljiga i po spoljašnjem i po unutrašnjem izgledu, pod svojim okriljem ima petnaestak seoskih crkava i manastira, među kojima je svakako najpoznatiji obnovljeni manastir Svetog arhangela Gavrila u svrljiškom selu Pirkovac.